De Sibille van de Rijn

Een strijdbaar mulititalent

Hildegard von Bingen (1098-1179), ook wel bekend als ‘de Sibille aan de Rijn’ , was haar tijd ver vooruit. Tegenwoordig zouden we haar een waar multitalent noemen. Ze was schrijfster, componist, theoloog, wetenschapper, filosoof, dichter en abdis van een nonnenklooster.

Maar bovenal geldt ze als eerste vertegenwoordigster van de Duitse middeleeuwse mystiek en was ze de eerste componist uit de klassieke muziekgeschiedenis waarvan we de naam weten. Tachtig composities met haar handtekening zijn inmiddels bekend en daarmee behoort haar werk tot het uitgebreidste onder de middeleeuwse componisten.

Een rondwandeling in Bingen

Hildgard von Bingen leidde een door haarzelf gesticht Benedictijns vrouwenklooster in Bingen (een klein uur rijden vanaf Bollenbach) en een zusterklooster in Eibingen. Zij veranderde de strenge kloosterregels in een meer humaan beleid.
In Bingen is een wandeling van zo’n 5 kilometer uitgezet langs plekken die een rol gespeeld hebben in het haar veelbewogen leven. Het vertrek en eindpunt van de wandeling is de parkeerplaats bij de veerpont Bingen-Rüdesheim am Rhein.

Het Museum am Strom

Wil je meer weten over leven en werk van Hildegard von Bingen begin dan met een bezoek aan haar ‘Museum am Strom’, gelegen aan de Museumstraße 3 met een mooi uitzicht over de Rijn.
En neem vooral ook een kijkje in de Hildegard-kruidentuin. Hier vind je een indrukwekkend overzicht van de flora die Hildgard beschreven heeft in haar boek Physica. Van meer dan 300 soorten kruiden, bomen en struiken heeft zij de (heil-)zame werking voor de mens uitgezocht en opgeschreven.

Een wandeling rond Rudesheim
 

Ook in Rudesheim kan je een Hildegardwandelpad lopen. Vanaf Bollenbach is het een half uur langer rijden dan naar Bingen. De wandeling in Rudesheim is een kleine 7 km lang en voert door met wijnstokken begroeide heuvels, langs schitterende uitzichtpunten naar de parochiekerk van Eibingen en de abdij (het zusterklooster) van Hildgard von Bingen.

Het vertrekpunt en eindpunt van de wandeling is het toerismebureau van Rüdesheim am Rhein, Rheinstraße 29, 65385. Hier kan je ook een routebeschrijving krijgen. 

Pelgrimsroute

Deze wandelingen zijn ‘klein bier’ in vergelijking met de 137 kilometer lange ‘Pelgrimsroute Hildegard von Bingen’. De pelgrimsroute vraagt uiteraard wel wat meer tijd en een goede wandelconditie. Onderweg zijn prima eet-en slaapgelegenheden en je krijgt een heuse pelgrimspas mee die je op bepaalde plekken kan laten afstempelen.

„Die einen sind vielleicht spirituell unterwegs und können dabei eine sportliche Erfahrung machen; andere sind eher sportlich unterwegs und können eine spirituelle Erfahrung machen. Beide können hoffentlich Hildegard zustimmen: O quam mirabilis - Wie wunderbar!“

De Pelgrimsroute start in Idar Oberstein (nog geen half uur rijden vanaf Bollenbach) en loopt via Niederhosenbach en de kloosterruine Disibodenberg naar Sponheim en eindigt in Bingen en Eibingen. Tijdens de route krijg je een veelheid aan informatie aangeboden over Hildegard en haar tijd. Naast deze informatieve borden biedt de pelgrimsroute ook meditatieve borden met teksten van Hildegard die je kunnen inspireren bij een meditatie. Meer informatie vind je op de website van de Hildegard von Bingen Pilgerwanderweg.

Een veelbewogen leven

Hildegard werd geboren als tiende kind van graaf Hildebert van Bermersheim en Niederhosenbach, op het slot van Bermersheim (iets meer dan een uur rijden vanaf Bollenbach). Op haar achtste jaar werd ze voor haar opvoeding overgedragen aan de zorg van Jutta Von Sponheim, abdis van een nonnenklooster te Disibodenberg, dat behoorde tot een groter klooster van benedictijner monniken.
Als ze vijftien jaar oud is legt Hildegard de gelofte af en treedt in. In 1136 sterft Jutta Von Sponheim en dan neemt Hildegard de leiding over en wordt abdis.

Tegen de wil van Kuno van Disibodenberg, abt van het benedictijnenklooster, besluit Hildegard in 1147 een zelfstandig vrouwenklooster te stichten op de Rupertsberg te Bingen. Zij wordt hierin onder andere gesteund door de aartsbisschop van Mainz. De toeloop van vrouwen naar haar klooster is zo groot, dat zij in 1165 een dochterklooster opent te Eibingen.

Vruchtbare jaren

Haar meest vruchtbare jaren beleeft Hildegard in het nieuwe klooster. Daar componeerde ze de muziek die haar tegenwoordig opnieuw beroemd heeft gemaakt en schreef ze twee grote visioenenboeken: Liber vitae meritorum of Boek van de verdiensten van het leven (1150-1163) en Liber Divinorum Operum of Boek van Goddelijke werken (1163.)
Van haar hand verschijnen ook de Physica en Causae et Curae (1150), twee werken die samen bekend staan als Liber Subtilitatum, Het boek van subtiliteiten. Deze handelen niet over theologie, maar over de natuur en de geneeskunst.

Caritas abundat in omnia

Hildegard de componiste

Als componiste schreef Hildegard (Hilde=strijd) het mysteriespel Ordo Virtutum, "Orde der deugden", een gezongen drama voor vrouwenstemmen met één partituur voor mannenstem (de duivel), dat ze componeerde voor de nonnen van haar klooster. Daarnaast componeerde zij ongeveer 75 gezangen voor de liturgie op basis van haar visioenen.  

De gezangen liggen muzikaal in het verlengde van de gregoriaanse traditie van het Rijnland. Inhoudelijk zijn ze individueel gekleurd door de lyrische ontboezemingen. Vaak hebben de teksten betrekking op populaire heiligen zoals Ursula en Rupert.

Er bestaan verschillende opnamen van haar muziek, uitgevoerd door ensembles als Gothic Voices en Sequentia Köln. De muziek van Hildegard van Bingen is vrij populair binnen de stroming van de New Age en vormt een inspiratiebron voor hedendaagse musici als de bekende componist Arvo Pärt.  

Het leven van Hildegard verfilmd
Zelf kwam ik dankzij Margaretha von Trotta (1942), een Duitse filmregissseur, op het spoor van Hildegard von Bingen. Nadat zij in 1981 de Gouden leeuw voor ‘Die Bleierne Zeit’ had gewonnen, ben ik haar blijven volgen. In 2009 verscheen haar film ‘Vision – Aus dem Leben der Hildegard von Bingen’, een deel van een reeks over bijzondere vrouwen die Von Trotta had gemaakt, waaronder Rosa Luxemburg en in 2012 de veelbesproken film over de filosofe Hannah Arendt.

Het was in het geval van ‘Hildegard’ niet eens zozeer de film als wel de muziek die me diep raakte en nieuwsgierig waardoor ik me ben ik me gaan verdiepen in het leven van deze indrukwekkende vrouw. Actrice Barbara Sukowa, die ook de titelrol van Von Trotta's Rosa Luxemburg speelde, vertolkt in Vision de volwassen Hildegard.

Sukowa zingt zelf de stukken in de zangscènes. Von Trotta wilde dat de soundtrack voor een groot deel zou bestaan uit composities van Hildegard zelf. De film is opgenomen in het klooster Maulbronn in Baden-Württemberg en in het klooster Eberbach in Hessen. Hildegard's eigen klooster op de Rupertsberg werd verwoest in 1632 tijdens de Dertigjarige Oorlog. Een maquette van het klooster is te zien in het Museum am Strom in Bingen.

Trailer

Spiritueel leider

In haar eigen tijd nam de invloed van Hildegard von Bingen een hoge vlucht. Zij schroomde niet om gevraagd en ongevraagd  adviezen te geven aan allerlei hooggeplaatste kerkelijke en wereldlijke leiders, waaronder zelfs keizers en pausen. Ze correspondeerde ze onder andere met paus Alexander III en keizer Frederik Barbarossa en was ze bevriend met verschillende andere, later heilig verklaarde personen, zoals Gerlach van Houthem uit het Nederlandse ‘Limburg’. Leonardo Da Vinci en Dante noemden haar als één van hun grote voorbeelden.

Aan het einde van haar leven kwam Hildegard in moeilijkheden doordat ze een geëxcommuniceerde kennis in gewijde grond had begraven. Daarvoor werden zij en haar gemeenschap hard gestraft, mede door toedoen van abt Kuno van Disibodenberg.
In het klooster van Hildegard mocht geen koorgebed meer gezongen worden, het opdragen van de heilige mis werd verboden en het luiden van de klok.  Een buitenproportionele straf die later door de aartsbisschop van Mainz, werd teruggedraaid.

Hildegards overlijden

Op 17 september van het jaar 1179 stierf Hildegard van Bingen op de leeftijd van 81 jaar. De aanwezigen meldden dat op dat moment vanuit de hemel een helder licht op haar sponde viel, zoals ze zelf in een visioen had waargenomen:

‘Mijn ziel gloeit als omringd door een vlammenzee. De jeugdige kracht, vulkanische uitbarsting van lenteachtige gratie.’

Haar relieken werden in 1642 overgebracht naar de parochiekerk in Eibingen. Ofschoon ze nooit officieel is heilig verklaard verhief Paus Benedictus XVI haar in 2012 tot Kerklerares, een eretitel voor grote theologische denkers en inspiratoren. Hiermee is Hildegard de vierde vrouwelijke Kerkleraar, naast Theresia van Avila, Catharina van Siena en Theresia van Lisieux.